Babala: Ang nilalaman ng artikulo dini ay paksa ng pan-ganapang ukulan. Ang pagpasya ng mambabasa ay pinapayo. May nilalaman ding mga mahalaw, malalim, laos/di-sikat, luma, at bago/imbentong salita, termo, at dalumat Pilipino, ang pag-amo, at lirip sa wika, at balbal Pilipino ay diing pinapayo.
Warning: This article contains mature subject matter. Reader’s discretion is advised. This article also contains some abstract, deep, unused/unpopular, old, and new/coined Pilipino words, terms, and concepts. Reader’s mastery, and understanding of the Pilipino language, and slang is strongly advised.
Panimula sa Wik Engineeran
Nmodify mul Abril 6, 2000
sipi ng diskurso sa ‘pambansang wika’ ng egroup
Jun at mga Katoto
Heto na tugon. Pero paumanhin sa tagal nito dahil talagang kelangan ng ilang udto na pagmumuni at pagsusuri. Maski sa panaginip (o uom?) ay dinadalaw ako ng paksa. Nang tumubo at naipon, handa ng iani para s'inyo, nitong tungkoling kelangan gampanan.
>Hindi ako sumasaang-ayon sa laguage re-engineering dahil lalo lamang nitong paguguluhin ang wika >ating ngayon pa lamang ay magulo na.
Masasabing magulo to dahil pinabayaan at hinintulot nating gumulo to-kun di mismo tayo me lagot, ay ating mga ninuno, at kasalukuyang pamahalaan at media, kun-alin sati’y malaki ang implujo. Kun ating napag-isipan, pinagplanohan, bilang isang bayan at diwa ang wika, nuon pa, mas maasenso na tayo ngayon. Kun alam nating nakakahamak at hadlang sating pag-unlad and sistem ng wika, ba't pa natin aangkinin? Di binibintang na sala ng ating ninuno yun, na di sila nagplanong mahusay sa ikakalagay sa kinabukasan ng wika, pagkat di nila aaakalaing sa kinabukasan ay mapapadpad sa kasalukuang wika ay di masigasig, maliksi, di tugma sa antas ng kasalukuyang natatamong katotohanan, kapara sa bilis at mas praktikalidad ng namumunong panmundong wika gya ng Ingles. Ngayong batid na natin to, gagayahin ba natin sila, mga lan-pagdaig, burara sa kilos umunlad, na maging pabaya tayo, o kikilos tayo para pag-aralan, paunlarin ang ating wika? Syempre, kikilos tayo, itong dialog ukol dito ay simula na, ganuman sa sarili na.
>Sa akin ay mas makakabuti kung magsimula sa kung anung mayroon na,
Talagang nagsisimula tayo sa anong meron na. Sadyang madali at mainam kun tayo meron na, sinisilbihan at di na aasa pa sating sarili magkayod ng dagdag herap. Subalit habang panahon, tayo'y mammulat ang isip na di natin kelangan umasa nalang sa yiba, at titindig tayo sa sariling paa, sa sakdal na tayo'y me kakayahang silbihan ang sarili at paglingkuran din ang yiba.
>at huwag nang isaimbento pa nang muli ang dati nang naroon na kung ang layunin lamang nito'y >mapaiksi o di kaya'y tanggalin ang pagkalito (na kabaligtaran sa nais mong mangyari dahil lalo pang >nakakalito ang iyong iminumungkahi).
Di sinasabi na ang unang layon ng wika ay magpalito, kundi magpaintindi. Ngunit sa pagdaragdag natin ng bagong dalumat (concept) sating wika ay di maiiwasan na sang-isip tayong papayag sa bago at naiibang dalumat, at tatalikdan ang kinasanayan nating sistem, at isip kinaugalian na. Di kaagad matatanggap ng tumatanggap na masa kesa nagbigay nitong ilan. Ito'y gaya ng pag-aasawa ng anak, at kailangan ng bumukod sa mga magulang para magsarili-di sa itataboy na ang mga magulang, kundi, magkron ng sariling sarinlan ibie ang sarili na di aasa at di gagambala pa sa mga magulang, ngunit may ugnay parin makisuyo bilang pamilya bilang bagong sanga umusbong sa lumang sanga.
>Gayon pa ma'y naniniwala ako sa layunin mong mahalin ang sariling wika. "Ang di magmahal sa sariling wika ay malansa pa sa isda." -Dr. Jose Rizal
>Ngunit uulitin ko, kung sa pagmamahal na iyon ay nag-aanak ka ng mga mala-akademyang konseptong >sinungkit sa mga isipan ng mga taong nasa toreng garing na malaya ang konteksto sa mga Pilipino na >nais nilang isalba sa pagiging syokoy, doon ako hindi sumasang-ayon.
Kun aankinin nating banyaga ating wika habambuhay, ito'y syukoy; pero kun aankinin nating sarili natin ang wika na orig satin sabay di nakakadusta sa ibang wika, ito'y di syukoy. Dahil sa habampanahon, ang mga salitang hango o hiram sa banyaga ay magiging likas na salita sating psyche at di na ikakailang dahil sa di kasanayan. Minsan naman, meron pang panagdaan (transisyon) na piagdaraanan ang pagkasyukoy hanggang naturang mapa-satin ang wika hango sa pagkasyukoy. Tayong Pilipino di lang naman ang tanging tao na gumagaya sa ibang wika at kultura. Tayong Earthlings ay naggagayahan sa pagkontak natin sa pinaliit na mundo. Ang paggagaya ay di masama kun di naman to nakakapinsala, nakakapollute sating kilalan (identity), dataptwat nageenhance, nagpapalago, nagpapayaman sating kilalan, dahil sa mga bagong kaalaman at ginhawa sati’y satin na.
Naiisip ko lang...
Tayo, mga specie na Homo Sapien, at mga taong umuuswag (sa ngayon, lalo sa Kabihasnan), mula man tayo sa tela ng uod, kela unggoy na ninuno ng ebolusyon o kela Adam at Eve ng Genesis ay masasabing malayo na ating narating sa larangan ng teknologa, lipunan, at food-chain. Liban sating gahayop na bangis at 'survival & sexual instincts', mas guminhawa na ating buhay, dahil sating nais guminhawa (sumaya), at mga aksyon para tuloyang maganap heto. Halim ay sa parang ng Transportasyon lang, mula sa paglalakad (paggagapang), natungo sa pagsasakay sa animal (nang maamo natin sila), natungo sa pagsakay sa chariot (nung maimbento ang gulong sa util gumulong) hinihila ng animal, hanggang sa ngayon kotse, train, barko, erplane, sasakyang pankalawakan (space shuttle/vehicle) na nikokontrol at sinasakyan... lahat nito ay dahil sa ating makalikhaing ipaunlad at ipaginhawa ating pamumuhay, di naman sa di na tayo maglalakad dahil tuloyan na tayong aasa sating imbentong makins.
Sa wika naman, malayo narin narating natin. Mul man to sa mababang-porma ng buhay na mala-hayop na pag-uungol, pag-iigit, paghihiyaw na halos makakasaklaw lang sa ilang simpleng termo saligan sa udtoang pamumuhay na pangangaso, pagtitipon ng pagkain, o pag-aagaw ng mahinang gender na kabiak; at mula sa ilang salita na nakakasaklaw ng ilang tunog patinig at katinig, na sa ngayon, ay meron na tayong mga exotik tunog na 'ng', 'br', 'c', 'cc', 'ch', 'f', 'gh', 'gr', 'j', 'kh', 'q', 'r', 'sh', 'ts', 'tr', 'tz', 'v', 'x', 'z', 'zh', 'zs', atbp... .at korte o sagisag na kumakatawan dito, sabay mga masikot, aghamin, mahalaw (abstract), legal na termo. Heto'y hatid lang ng ibang taong nakatira ibang panig ng mundo dahil sa tanyag ng kanilang tangi ng kapaligiran gya ng: temperatur, er presyon, huminidad, ulanen, populasyon, diet, atbp... at teknologa na kanilang lipunan, ng lumiit ang mundo dahil sa teknologa ng transportasyon. Heto lahat para guminhawa ang ating wika, par mas mainam maihatid ang ating mga mungkahi at pag-iisip, at tuloyang isagawa ang nais mangyari na hyon.
Isipin nga na kun di naampon at naangkin ang mga bagong titik, tunog at expresyon na hyan, parang babuy o bastos turi sa mga tunog at salita naghangong banyaga, lalo sa pormang pangangalan, kun bibigkasin. Nanggaling pa mandin limet sating ngal at palayaw sa banyaga. Ang mga salitang 'beis', 'putbol', 'dyip', 'hanbag', 'haiskul', 'hardwer', 'hanimon', 'dyun', at 'yunit' ay talagang 'base', 'football', 'jeep', 'handbag', 'high school', 'hardware', 'honeymoon', 'jun' at 'unit'. Masakit sa tenga, mahapdi pakinggan kun alam na
Ang nailalarawan lang sa palagay na Wik Engineeran natukoy ko ay maihahambing-lapit sa kontrobersyal o pinagtatalunang 'Genetik Engineeran' ng Aghamuon parang, na ang malikot na paglalande sating sarili at kalikasan ay makakanganib satin o di kaya'y labag sa batas at galang nating likas pagkatao at kapaligiran. Sa unlad ng agham, pwede nang imodify ang ating kinakain [GM(Gentically Modified) Foods], ating gamot, at atin naring katawan. Marami ay natatakot sa anumang kabalaghan at dialam tulad ng paglilikha, di umano'y disgras na halimaw imbes mala-anghel/hagway o hwad na Homo Superior sa Genetik Engineeran ng tao. Sa salik nga at pagwawari'y kun Homo Superior ang nalikha, sya'y/ito'y mas bentaje kesa mga timawa, tulad natin. Magkakron ng di-pantay na pagtatrato sa mga tao-ikalalabsan ay kitlangen-prejudism at diskriminasyion at mga me katangiang 'mahina', 'bobo', 'makupad', o 'bansut'; kakalat pa na ikasuklam ang yibang me kaibhang kutis, kulay ng buhok, mata, korte/bigat ng katawan, kakayahan o ugali nina 'Homo Perfectus'. Masabi mang ito'y maikling panagsukat lamang, na ang ikakahantong ay maging isang Homo Superior tayo lahat, na tayo ay di na magiging urig, ngunit pantay-pantay na lahat. Ganunman ang sukdolang nginangamba ng mga makatao, maka-nature, relihyos (tradisyonal, halim: Kristianidad), na sa pagiging Homo-Superior ay tatalikdan natin ating pagka-humane, pagkanatural, o ating Lumikha. Dinadamdam ko ang mga balisa na heto, pagkat di rin ako sang-ayon sa pagiging hambog natin na maski ating budhi, kalulwa ay aalipustahin, ibabasura na lang. Kya sumulong man ang teknologa ay umurong naman ang moralidads, taluhan pa lalo tayo.
Limet na mga problem nakaugnay sa 'Genetik Engineeran' ay ang 'Wik Engineeran'. Sa paksa ng sanaysay nato ay ipagtatanggol ko katwiran ng 'Wik Engineeran'. Imbes na babaguhin natin ang ating genes diretsahan, ay babaguhin lang natin kung pano tayo makitungo sa isa't-isa sa mas mabisa at pinag-aralang mabuting paran. Nang sa gayon, di na tayo magagambala sa pagkakulang, pagkaaba, pagkaduda, pagkalito ng wika. Masasabi na natin ang gusto natin ipahiwatig sa tyak, matingkad, maliksi, at masigasig na paran. Ang 'Wik Engineeran' kun ipaaral at ipatuto ay wari'y mag-aaral lang ng saligang Abakad mul mababang paaralan ngunit mas hamon satin, gaya ng unang pananalita ng sanggol, ang antas na herap, ngunit higit na magantimpala kapag naraosang pagsubok.
Ang tanlap (c.w TV) sci-fi show STNG (Star Trek, the Next Generation) at kapwa utol na shows, ay halimbawa ng mala-utopia, perfect na lipunan ng humans. Na liban sa mga aliens, ang Starfleet Federasyon ng Earth na binubuo ng karamihang Humans ay nawiwika tangi lang sa Ingles. Asyans, Aprikans, Amerindians, o ibang Europens man ay lubhang nawiwika at mahusay sa Ingles (walang punto o accent). At tamin ang mga cartoon show ng Japones, na Anime, tulad ng Voltes V, ang mga tao dito ay Niponggo lang ang wika, at ang mga bida (mga Puti na mala-hagway, malalaki ang mata, at me dye ang buhok, na nawiwikang Niponggo) ay Japones. Di naman dapat isakdal mayabang sila sa kanilang kultur. Pero meron silang kaya ipamalay ang katotohanang natatamo sa kanilang wika. Sino bang manonood ng show kun iba-iba ang wika nito (liban sa mga me sub-titles, na dapat pang magbasa), de parang isang panig lang maiintindihan kun isang wika lang ang alam. Di to mangyayari, hanggang tayo lahat ay lilimotin tatalikdan ang ating pagkaiba, pagkaorig mul Ingles. Liban sa kata (fiction) na Anime ng Japones, ang STNG ay mas nakakalamang maging totoo sa kinabukasan kun papayagan natin. Kata man to, eh kun ngayon pa lang ang Ingles ay dominante na pangmundo. Ang pagkakaron ng unilinggwal para sa lahi humans ay isang pangarap ng mga taong nangangarap na sa kinabukasan tayo lahat ay magkasundo sa maugmang co-existence. Kaya ang wika ay isa ng sangkap sa pagkakaisa natin lahat.
Wari'y napataw tayo ng ating nahalal na gobyern ipakintal (instill) satin ang Wik Engineeran ng Pilipino, masasabing radikal o irrasyonal ang kilos nato. Tyak na meron kokontra dito, lalo ang mga aktibistang makakarapatang-tao, mag-aalsa ng boses o/at sandata par labanan ang aniana (tyranny) ng maka centrong rejim. Uliran man ang hagap na ugmang unidad tayo sa isang wika (Wik Engineeran), ang lubos na paglaganap nito sa lahat ay mistulang magiging langgam na lang ating pagkron, na ating lipunan ay kolektib imbes na lipunan na me indibidwal na pag-iisip. Di ko sinasabi na mangyayari to.
Ang Wik Engineeran ay di nararapat sa lahat ng tao. Nakailta lang to sa mga taong handa tumanggap sa bagong kaalaman naaayon sa kanilang pangangailangan para bumuti ang kanilang kapalaran makitungo at umintindi sa katotohanang natatamo, lalo sa kapwa tao. Mangyari mang makamtan nila ang ligayen na yan ay di sinasabi na ipawalay kanilang sarili sa mga taong di kasanib sa 'club' nila, o imaliit ang mga mangmang pa rito. Ito'y pwede makalikha ng suliranin sa lipunan sa pagkakron at pagwawatak ng mga magkaibang 'class' -na mga kasungitan pagit ng edukad, at mangmang; ng me disiplin, at ng abusad. Heto'y mali dahil imbes na makabuti ang bagong kaalaman, ay ikakasalot lang ng tao. Kaya sa ano mang bagay, gaya ng pag-alam sa Wik Engineeran, kun naging dalubhasa, ay di dapat ipagmayabang sa yiba na yiba'y lan-binatbat, lan-kwenta. Ano man ating narating ay mangyaring 'lumingon' man lang sa pinanggalingan at maging mapagkasama sa yiba. At kano man natin alam na nakakabuti sa sarili ay wala pa rin tayong karapatan mangpilit, mangkintal (o 'mangbrainwash') ng tao ipatanggap (ang Wik Engineeran) ang labag sa kanilang dignidad at konsyen pagkatao. Di tayo Dyo o Bathala. Kaya ang Wik Engineeran ay para lang sa mga taong responsable at me pananagotan sa nakamtang bagong kaalaman at kapangyarihan para magsilbi sa lahat.
>Hindi mahihirapan na hihiram at hihiram tayo ng salita sa ibang wika, bahagi ito ng dinamikong proseso gaya ng paghiram ng mga Ingles sa ating "boondok" (may c ba?) para pandagdag na tawag sa kanilang >mga mountains at hills at valleys at kung anu-ano pa.
Ang natural na proseso sa wika ay kraniwang tanggapan ng mga mamayan na walang oras o interes makialam o magpartisipa sa kalagayan at takbo ng wika. Pinapabayaan na lang ng timawa sa mga lingwist, artist, profesyonals kasabwat sa media (lalo sa pelikula) at konseho ng wikang pambansa maghandog sa mga bagong termo para sa wika, para di na rin bwisitin pa ng paghaharot ng mga iba-ibang pwersang magkasalungat na makaluma, at makabago, at makaFilipino. Sa kabilang dako, kailangan namang pakinggan ng mga lingwista, at konseho ng wikang pambansa ang naaayong abantag sa masa, di lang para magpauso ng bago at makabulohang salita. Kung tutuosin, tayo mismo, sarili natin, ay isa narin variable sa formula ng ating pageeba ng wika sating pananalita naayon satin nagbabago, umuuswag na pamumuhay, profesyon, at kalikhaan.
Ang proseso sa wika natukoy ay kakampi ng 'Bahala Na' o expresyon lingua franca ‘Laisez-faire’ ng French, na sistem-pinapabayan ang mala-normal na mga pangyayari mangyari at lumitaw kusa sa kan-kanyang sarili sa di natin malay o kontrol. Yan ang atitud ng mga pabaya, walang pakialam sa anumang pwede umapek sa kanilang buhay, maski na makakanganib to. Kun hihiram man tayo ay yung mga term na napakalayo o wala pa satin wika, di lang para magpauso ng bagong payabang. Kundi samantalahin na natin ang mga abenida na makakadali sating pagtungo sa maingat na paran par di tayo mahahadlang ng mga bahala na ng panahon (weather). Maging aktib tayo sa mga bagay na aapek satin, pag-aralan natin to at kontrolin.
Ang teknologa ng isang kabihasnan ay masusukat din sa wika nito. Dahil ang wika mismo ang tutukoy, magpapaintindi, magpapabisa sa teknologa nato. Isahalim ang ating wika, wala tayong mga termo na makakapaliwanag na maigi sa mga aritmitiks (50^3 x 3 / 4.5), kalakalan (stocks, shares, bonds), agham (nebula, blackhole, warp) atbp... Bukod sa iba, ang aritmitiks, kahit na saligan, ay pinakahadlang sa lahat. Gaya ng nasabing halimbawa, pano sasabihin ang 50^3 x 3 /4.5? Sasabihin bang 'limang-pu sa ika-tatlong kapangyarihan at ikakalat ng tatlong beses tapos ihahati sa apat tuldok lima'? Hindi, dahil di praktikal-Napakahaba at matagal ibigkas, sabay nakakalito dahil di tyak ang kahulogan. Kaya mas maigi pa na ibibigkas to sa kinasanayang Ingles. Ganon man, di natin talagang naaangkin ang pagkamathematisyan dahil minsan nahihiya tayo magsalita sa Ingles. Kaya ano mang bagay na nauukol sa Math gaya ng klakal, agham, o teknologa ay di tayo sisikap kun di natin isaatin ang sistem sa sariling wika.
Kaya kun isusukat ang antas ng ating wika, ito'y mababaw. Di man lang to maipalasak na pamagat gaya ng 'Wikang Kalakalan' (business language) ng Ingles, 'Wikang Diplomatik' ng mga Pranses, 'Wikang Engineeran' ng mga Alemano, 'Wikang Romantik' ng mga Espanol. Sa kasalukuyang lagay ng wika, mapanglaw na pwede pa to pumasa sa pamagat na 'Wikang Domestik'. Dahil pumapalibot na lang hanggang kusina sa munting bahay kubo na ating mga sinasabi at wala ng dudungaw para masdan at intindihin pa sa labas ng bintana ng ating payak na pinapabuhay.
Masdan ang mga lipunang pagtitipon (social gatherings) ng mga Pilipino, ano ang madalas gawin dine? Unang-una ay kumain ng kumain, at uminom ng uminom, ang iba'y tawanan, sumayawan, at kantahan. At ano ang pinag-uusapan o subjek? Mga biro, patawa, lokohan, harotan, tudyaan, o mga litanya ng mga dasal. Pero sa mga mauunlad na bansa, ang mga lipunang pagtitipon nila ay higit na lampas sa antas ng mga Pilipino. Sila'y nagtatayutay (public speech) o toasts, nagdudula, nag-oopera o nagbabalet, naghahandog ng projek, auction ng mga ariarian, o nagdadaing at nakikitalong matino sa pamahalaan. At ano pinag-uusapan? Mas seryoso na paksa gaya ng mga balisa binibigyan ng kuro at lunas. Ang mga seryosong paksa ay maaari tulad ng 'mga bagong tuklas ng mga syentist sa bagong sakit', "sino bumili sa kompany sa kompany sa anong halaga?", "ano na ang halaga ng shares ng kompany?'", "pano natin lulutasin ang?", "Ang teorya ng ___ ay ___". At higit pa sa anong sinasabi, ay karugtong na anong nagawa. Kaya nga nang malaman ang ginhawa ng mga dayuhan sa pakay ngang ‘mas mataas’ na dalumat, ay gagamitin ang mga sangkap (tools) na pang-mataas na dalumat, na mga wikang banyaga. Kya nga kapag magtatalumpati sa madla, ay nawikang Ingles. Gayun man, tanggap narin natin ang wikang banyaga, na maginhawang hiramin o isa-atin ang wala sa atin, kasanayan na ng pankasalukuyang kultura sa timawang Pilipino, di lang sa mga hadlikhang Pilipino.
Di sa wala tayong hilig alamin ang o matuto sa malalim, mataas na dalumat gayong nakakaapek sating buhay, kundi dahil sa pagkakapos at di gaanong kabisa ng ang ating wika bigyan interes mga paksa na hyon. Dahil mabababaw ang teknologa ng ating wika, at di natin matukoy ang lalim ng mga bagay, wala tayong syadong kritisismo o sey (karapatan na rin), sa mga bagay na pwede uamapekto satin. Ulit, nasanay na tayo sa ginhawa ng ‘Bahala Na’ sistem.
Ang kababawan sa wika ay napapakita din satin media, lalo sa pelikula, o mas bantog na ‘Tagalog Movie’. Masdan ang mga pelikulang Pilipino, natitili na lang sa tatlong major na kategor: Drama, Aksyon, at Komedy. Mapapansin na ang tema ng mga ito ay pre-pareho, walang-awa at walang sawang inuulit-ulit. Ang mga drama ay iyak-iyakan (mga ligawan, tampohan, taksilan), ang aksyon ay baril-barilan (bugbogan, patayan, halatang peke ang mga epekts, dahil narin sa low-tech, hatid ng low-tech lengg), at ang komedy (lokohan kahit nakakasakit, bastos o di tama). Karaniwang nabubuod na mga baduy heto. At madalas kahit walang masikot na story ay nilalagyan lang ng malalaswang eksen iyutin (sexual) par makabenta sa masa. Nakakataka na kahit peke, di makatotohanan, masamang impluje, o mababaw ay malakas parin ang industri ng pelikulang Pilipino sa mga karaniwang tao o bagitos. Ang pelikula naman ay umaaninag lang sa lipunan, kaya kun palpak to, ay palpak lalo ang lipunang Pilipino. Bakit ganito nalang kababaw ang antas ng pelikula? Nauugat uli to sa wika. Kasi wala tayong mga lipanang termo na tumutukoy sa mga mas masikot, mahalaw, aghamin, teknikal o mauunlad na dalumat at kaaalaman nauugat din sa panitikan.
Tingnan mo lang ang mga pelikulang aksyon, konting tinginan lang ay nagkakaasaran, magkakapatayan na. Bakit? Kasi, wala silang pasyens makinig sa panig ng yiba at makibati dahil ang wika ay mabagal, at ang marahas na aksyon mangsaktan ay mabilis makalutas ng galit, at pagkapraning nadarama. Tingnan mo lang ang mga pelikulang drama, konting imik lang ay nagbabaha ng luha, ngumungoyngoy na. Bakit? Kasi, wala silang damdamin alamin ang katotonan galing sa iba, at dinidibdib na lang sa pangako/akala na di natupad dahil ang wika magpaliwanag ay di sapat para magpatotoo at magtanggol ng damdamin. Tingnan mo lang ang mga pelikulang komedy, konting galaw lang ay naloloko, nababaliw na sa kakahalakhak. Bakit? Kasi, nagtityempohan, naghuhulaan sila na nakakatawa ang isa't-isa, para lang sabihing nakikisama biro, at ang malaking palusot ay, di na kelangan ng wika para iexplik ang joke.
Di binubuod na lahat ng pelikula ay gayun kababaw, o talagang wala ng asa. Ilan sa mga nagustohan, kahit pano, na umaaninag sa lipunan at fantasy/kata ay: "Tirad Pass" nina Romnick Sarmenta at Beth Tamayo, "Ka Hector" ni Philip Salvador, "The King and the Emperor" ni Vic Vargas, "Mula sa Puso" at "Mahal na Mahal Kita" nina Rico Yan at Claudine Barreto, at "Hihintayin Kita sa Langit" nina Richard Gomez at Dawn Zulueta. Ang kalidad ay mataas, ang wika nila ay matino, malinis at natural ang takbo, naaayon sa standard ng wika natin ngayon. Nasabi’y halim ng mga titulo sa pelikulang natukoy ay me kalidad din nararapat panoodin. Pero depende narin sa kuro ng isahin.
Pero pwede pa tayo humakbang lampas sa 'karaniwang' kategoring aksyon, drama, at komedy dagdag pa sa horror, fantasy at kids. Kun malawak lang ang luob at pag-iisip ng mga ‘direk’ para isaklaw ang ibang panig ng lipunan, at katotohanang natatamo, maaari pa silang lumikha ng mga dokumentari, komentari, historikal, salik sa agham, turismo, lektur, sistem justis, para umangat ang ating pamumuhay sa pag-babatid sa mga bagay na pinapakita satin ng media. Ito'y mangyayari kun meron tayong sariling maunlad na wika naaantas itukoy ang mga bagay na hyon
Madalas kun ibanggit ang Intsik, ang prejudice na turi natin, basta Intsik ay magaling mangalakal, magnegosyo at mayaman. Maling pananaw. Ba't natin kinahahaling ang kanilang kapalaran, o madalas ikainggit o ikagalit? Intindihin muna na dahil marami sa kanila ay machaga at me alam sa isang bagay, pinagsisikapan at nagtatagumpay sa negosyo nito. Pero ang malaking sangkap din sa kanilang tagumpay ay kanilang wika. Ang wikang Intsik ay teknikal sa mga bilang at numer na mathematiks na malalang kaalaman sa negosyo. Ang 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 0, 10 nila ay madaleng/maiksing sabihin na isang tinig lang: yi, er, san, si, wu, liu, qi, ba, jiu, ling, shi. Maski sa operasyong mathematikal na + (jia), - (jian), x (cheng), / (chu), ay iisa lang ang tinig. Kun tutuosin sa bilangan, ay mas praktikal pa kesa Ingles. Pero di sinasabi na mas maunlad kanilang konkretong Math kesa Ingles. Ang wikang Intsik ay natural sa Math kaya mapalad sila sa mga negosyo. Ang tagumpay nila sa negosyo ay dahil narin sa wika, di dahil sa lahi.
Kaya mahalaga ang tungkulin ng wika sa ating buhay. Maski sa wika pa lang ay pwede na kilalahin ang karakter ng tao, mangyaring intindihin muna ang wika. Pero di pa rin natin lubos na makikilala ang totoong karakter na kinukubli ng tao liban kun Psychic tayo. Ka nga ni Voltaire (talisik na Pranses), "Ang magkaron ng iba-ibang wika ay pagkakaron ng iba-ibang personalidad." Totoo, kasi ang mga wika ay iba-iba lalim at paran ng pagtanaw sa mundo.
>At gayong may mga akademista naman tayo na nagpapalaganap ng wikang Filipino, karamihan sa >kanilang mga diskurso ay nakakahon pa rin sa loob ng pamatansan
Ang mga akademist ay mga taong me disiplin sumunod sa bawat titik ng aklat. Sa gayon mahusay syang tagapamahala ng mga patakaran ayon sa aklat. Ganon man, kelangan din natin ng simuno sa mga manunulat sa mga titik na aklat na yun. Itong simuno ay kelangan din maging akademist at taong me karanasan sa totoong nagaganap natukoy sa aklat na yun. Di lang sya dapat lakan ng aklat, sya rin ay dapat at lalo ay lakan ng taongbayan. Sya'y dapat makitungo, makihalo-bilo sa mga karaniwang tao, makiranas sa buhay na wika ng taongbayan, at di dapat hanggang aklat na lang ang alam at nakakulong sa piitan ng mga ari-ariang aklat, di tao-Pagkat ang totoong kaalaman ay nasa tao.
Tamin ang pambansang bayani na si Dr. Jose Rizal, sya mismo ay di lang nakakulong sa paaralan habambuhay, kun meron syang oras, ay lumalabas sya, gumagala sya, nakikisosyal sa kamag-aral at Pilipino, at maging sa mga karaniwang katutubo na nakakasabay nya. Lagi syang nagtuturo, nakiki-pagalam sa mga taong nasasagupa nya. Kahit na super genius sya ay di nya sinosolo ang kaalaman, hinahati nya to sa taongbayan. Di lang sya akademist, sya simuno at lakan ng wikang pambansa, at ating dakilang pambansang bayani. Sya rin ang simuno ng pagkasyukoy na panagdaan natin, dahil sa mga liham at tula nya, meron ding mga hiram na salita siaTagalog nya, at atin inangkin. Pero di nya natukoy ang Wik Engineeran, dahil sa panahon na yon, ang Pilipino ay di pa sinisilang, at ang Tagalog ay isa lamang sa major na wika sa pamahalaang kolonyal ng Pilipinas ilem Espana. Pero, gaya ng pangarap nya, ang Pilipino na me bahagi ang Tagalog, ay babantog sa mundo, ngayon nga. Naging dakila sya sa kanyang paran, tayo man ay pwede rin maging dakila kapag nagsikap tayo paunlarin ang kaalaman ng mundo, nag-uugat sa wika, at kultura, ating kilalan na Pilipino.
Sa panahon ng Informasyon-HiWay, ang internet ay mabisang medium para ipahayag ang mga hagap at uliranin natin. Hwag natin ibalewala to, ano mang institusyon o individual ay pwede magkron pajina ng kanilang mga panmasang pahayag, expresa at patalastas na mas media. Maski man Talinghaga Egroup ay nakasambit lang sa server ng Egroup.Com ng WWW. Dahil dito, tayo ay nagkakaugnay sa isa't-isa, maski man sa kabilang bahay, o sa dulo ng mundo ang sa kabila ng ekran monitor o email ng nagsulat. Ang wika ay mahalagang sangkap para magkatawiran tayo. Ipamasid na rin sa mga kabayan ang mga mithiin ng Wik Engineeran sa pamamgitan ng internet, sa gayon, madali silang mapag-alam at angkinin dine, sa lingkod natin paunlarin ang sariling pamana at pungoan ng wika at pagkaPilipino.
Di lang naman ako ang nag-intro na hagap na Wik Engineeran. Matagal na ang hagap nato. Pinapaalaman ko lang s'inyo para mahagip nyo na talagang masidhi rin ang pagkasigurist ng mga teknokrat ipapataw ang mga hagap na satin ay nakakagitla sa unang sagupa. Papuri ko sa kanilang ingenuity at tapang ilakbay ang di pa nararating na lalawigan, para ating pakinabangan. Na pag-alam na natin, mas handa tayo sa ihaharap. Makakabuti sa larangan ng wika, kultura, at lipunan. Babanggitin ko ang mga sipi na sey ng mga me-akda sa aklat na panagkuha ukol sa Wik Engineeran (p14: Wika, Nasyonalismo at Ideolohiya ni Pamela C. Constantino): Ang Wik Engineeran ay pagpaplano ng wika [Language Planning] (Haugen 1971; Fishman 1971; Ruben at Jernudd 1971; Tauli 1968; Garvin 1974) o "pagmamaniobra ng wika" [Language Engineering] (Alisjahbana 1974) ay "Pagdedesisyon ukol sa Wika" (Ruben at Jernudd 1971: xiii). Sa mas konkretong paglalahad, ito'y isang organisadong paghahanap ng solusyon sa mga pambansang problema sa wika (Fishman 1971). Karaniwan, ang mga problemang ito'y nakapokus sa anyo o porma ng wika at/o sa gamit nito. Ayon naman kay Alisjahbana (1967), ito'y sinadyang paggagabay sa debelopment ng wika sa konteksto ng pagbabagong panlipunan, pangkultura at panteknolohiya. Para naman kay Haugen (1971), ito'y "Ang normatibong gawain ng mga akademya at komiteng pangwika."
Ang buod ng Wik Engineeran ay pagplanohan, pag-aralan, pagpraktisan, paunlarin o ienhance ang pambansang wikang Pilipino para magpaintindi sa katotohanang natatamo sa kapaligiran at kapwa tao sa ngayon at nag-eebang panahon. Ang mga hakbang nito ay: Maghahalal at tataguyod tayo ng bagong konsejo sa wikang pambansa kumakatawan sa lahat ng pangkat at wika sa Pilipinas, ipunin lahat ng kaalaman sa wika sa buong kapuloan, at mga major na internasyonal wik at pipiliin mabuti ang pinakaginagamit ng karamihan at pag-aaralan pa pano maging praktikal, daglat ng di nakakalito sa iba, sabay magpatyak sa kahulogan, na maging teknikal, at mahusay, at iwasan ang salitang me tunog na maingay, ngunit matingkad, at kelangan ng hirap para ibigkas at expresyon na nakakabuhol ng dila, at hikahos sa panga. At mula sa lumang sistem, imomodify natin sa termong aghamuon, klakal, mahalaw, at legal. At ililimbag sa bagong talatinigan na Pilipino-Pilipino, at mga aklat edukasyon, trabajo, relihyos, mga magazin ng entertainment atbp. Tapos ipaparal sa mga paaralang institusyon, gobyern, militar, at media- at ipapalganap sa buong mundo.
Di ko sinasabi na maging dominant at umibabaw tayo lahing Pilipino sa mundo, na sa kinabukasan, ang panmundong wika ay maging Pilipino, kundi badya ko lang na paunlarin natin ang pambansang wika, o pamanang wikang Pilipino, maging masigasig at kahit lang makaantas at makapantay ang kasalukuyang standard na internasyonal wik bilang mamamayang tao ng daigdig. Makakamtan rin to sa pamamagitan ng Wik Engineeran. Mangyaring maging dalubhasa tayo sa sariling sining ng wika at panitikan, at pamumuhay, ay marunong pa rin tayo makisama at tumulong sa mga karaniwang tao, sa yibang naiiba satin.
Sa gayon wika nati'y iwagayway ating malwalhating watawat ng tauspusong sigla at paghanga sa Inang Bayang Minamahal, luklok tayo sating mayabong na tron at gantimpalang pinagsipagan, ihahala at ipapagpala natin ang masaganang bansa, at isigaw sa buong mundo na tayong mga adlikhang Pilipino ay dakila, dalubhasa sa katotohanan.
"Ang lunas ay nagsisimula sa sarili"
Satin ang susi ng ating kinabukasan. Tayo ang sukdolang me lagot at sagot sa ano mang ating pakay at gawain sa buhay. Tayo ang maestro ng ating tadhana (destiny), kaya pwede natin baguhin ating histori ngay, dahil sa kinabukasan, ang kasalukuyan ay lumipas.
Tana, Utols e Inay Bayn Majh! Iflaganp tens wik Pinzen puh buommund, at ging Dlubhas e tens Tadhan!
----------------------------------------
(Tayo na, mga utol ng Inang Bayang Minamahal! Ipalaganap natin ang wikang Pilipino sa buong mundo, at maging Dalubhasa ng ating Tadhana!)
Ano man nasulat ko rito ay hindi pa sapat par sagotin lahat ng 'tanong' habambuhay pero nagsisilbing saligang batayan ng aking hangarin at tungoan, nauukol sa wika at Wik Engineeran. Dahil limitad ang oras ibaybay iba pang maaaring maging talakayan, sa ngayon, at kelangan pang iuswag ang aking mga salik at papinohin pa ang takbo at pananalita ng sanaysay par mas mabisa kong maipahayag sa kinabukasan, ihihinto ko na lang dito. Ang susunod ay panagkuha (resource) par sanaysay ko nato.
Panagkuha:
"Mga Piling Diskurso Sa Wika At Lipunan" nina Pamela C. Constantino at Monico M. Atienza University of The Philippines Press karapatang-ari 1996 Diliman, Lungsod Quezon
Ang atitud na maaring di umayon sa mga nasaad dine ay pwedeng magwikang….
"Why the heck in your freaking mind do you think I should care about your nonesense on the so called ‘language engineering’, which is supposed to perfect or at least improve our language? Sad to say, It’s absolutely not gonna happen!"
("Ba’t cucuen sa trant luob mo iz’isp mo kelngan maki-llam ak puh llanpuang mo uk sa ika’y ‘wik engineeran’, s’alin dapt daw ilubsen o ilamng iutwag tens wik? Kialungk ko iseb, tto’y di talg mangzyar!")
Pero ang atitud tugon ay, sa makumbabang kuro-kuro…
"Nizgalng ko kuro mo, ang wik engineeran ay di par ylath, kunde par puh nhirng responsable igamp tungklens gantems biay nit. Di nizpielt sinnman, manatiel nalng dyan z lugr ksnayn llanpuna puh nnno pwed magginhaw skens buhs. Ang llamen kelng illam e tao di sbok magllam ay ikzpataw nalng ang bahal e mangmangen…"
No comments:
Post a Comment